Александр АЙДАРОВ: «Анне чĕлхипе калаçманни телейлĕрех тăваймасть»

Эстонире «Тарай» этно-рок ушкăн йӗркеленӗ чăваш каччи (Пушкăртстан мăнукӗ) Александр Айдаров хăй тӗллӗн чăвашла калаçма-çырма вӗреннисӗр пуçне, акă ӗнтӗ миçемӗш çул халăх юррин пентатоникине тӗпе хурса çӗнӗ чăваш кӗвви-юррине шăрантарать. Тӗрлӗ фестивальсене, Эстонире пурăнакан халăхсен кӗвви-юррисене халалланă тӗлпулусен ярăмӗсене хутшăнса чăваш юррине Европа шайне кăларать.

Чăваш чӗлхи кунӗнче «Эпир те маттур» альбом тухнă. Калас пулать, Европăра тухнă пӗрремӗш чăваш этно-рок альбомӗ вăл! Кун çинчен тӗплӗнрех пӗлес шутпа ятарласах Александр Айдаровпа хăйӗнпе интернет урлă çыхăнас терӗмӗр.

— Манăçа тухнă чăваш сăмахех вăл, архаизм. Тарай – пурçăн. Ятарласа суйларăм, хитре сăмах ан çухалтăр тесе.

— Ара, альбома ятарласа – 25.04.2020 — интернета кăлартăмăр. Унччен альбом хатӗрччӗ.

— Ушкăна 2012 çулта пуçарса ятăмăр. Ку пирӗн пĕрремӗш, дебютлă альбом. «Тарай» стильне «туптаса пăхнă» чухне демо юрăсем çыртартăмăр. Тинех, чăн-чăн альбом хатӗр. 2007 çулта Шупашкара кăна мар, Чăваш Ене те чи пӗрремӗш хут çитрӗм. «Çăлкуç» кафе. Н.Королеван «Сарă тюльпансем» юрри. Яш-кӗрӗм ахăлтатса ташлать... Чăвашра никам та мана мӗн вăл хальхи чăваш юрри-кӗвви тесе ăнлантарса параймарӗ. Хуравсем çителӗксӗрччӗ: теори е чăваш эстради. 2012 çулта çак ыйтăва хамах хуравлас терӗм. Сакăр çул хушши чăваш халăх юррисене юрласа, вӗсене тăнласа та тӗпчесе, кӗвӗсене чунра шыраса пурăнтăм.

— Пирӗн ушкăн чăвашла калаçакан е калаçас текен çамрăк ăрушăн тăрăшать. Вӗсем тӗрлӗ çӗрте пурăнаççӗ: Чăвашра, Тутарстанра, Мускавра е Норвегире. Эстрадăри шаблонсенчен ывăннă-мӗн. Ахаль çӗннине мар, чăвашла çӗннине шырaççӗ вӗсем. Вӗсен чăваш юрри-кӗввипе мăнаçланас килет. Паллах, ачаpанпа чăваш кӗввине итлеме хăнăхнă аслă ăру та хăйшӗн «Тарай» юррисенче тăванран-тăваннине тупаять тесе уйлатăп. Пирӗн итлекенсем — Европăра пурăнакан, культурăпа кăсăкланакан, аслă ÿсӗмри (30-45-ри) çынсем. Вӗсем чăвашсем мар. Эстонире пурăнатпăр, çавăнпа вӗсенчен нумайăшӗ эстонсем. Вӗсем валли live концертсем ирттеретпӗр.

— Халăх юрринчи пек ят хуратпăр — пӗрремӗш йӗрке тăрăх. «Эпир те маттур» Петӗр Эйзин сăввин пуçламăшӗ. Сăвви чăвашсем пирки кăна мар. Этемлӗх çинчен… чăваша ку уйлаттарcан та тата лайăхрах. Пирӗншӗн хавхалану çăлкуçӗ — чăваш халăх юрри. Пентатоникине тӗпе хуратпăр. Ахаль мар эп чăваш юррисем итлетӗп те юрлама пӗлетӗп. Шăп та лăп пирӗнни пек кӗвӗ çук-ха, ма тесен «Тарай» сасси вăл — ман чун, тӗнче курăм, капла эп тӗнче сассине тăнлатăп. Ку «харпăр». Aнчах та хамăpa юрă-кӗвӗ юхăмӗн шайӗнче танлаштарма пултаратпăр — world music, indie folk e post folk. Тӗслӗхрен, Эстонире нумай-нумай хальхи музыкант халăх пултарулăхӗпе усă курать. Ытти çӗрте те: Франци, Монголи, Япони… Антарктикăра кăна çук. Çак ушкăнсемшӗн тăван культурăпа чӗлхе — пултарулăх никӗсӗ.

— Чăвашла вулаканни/шухăшлаканни нумай-нумай хитре сăвă тупаять. Икӗ çын тăрăшнипе йăлтах интернетра пур www. vulacv.com e www.chuvash.org/ lib. Нимӗн те шухăшласа кăлармалла мар тесен те юрать. Интернетра пулман халăх часах вилнӗ тет. Чăвашсем интернетра пулмасан... Эпир чăваш сăвăçиceн пултарулăхӗпе усă куратпăр: А.Петтоки, И.Тукташ, П.Эйзин, И.Трер, Г.Ирхи… çавăнпа пирӗн юрăсенче «текстсем» мар, чăн-чăн поэзи. Паллах, кам та пулсан пире юрă çырмалăх пӗр-пӗр сăвă çырса парсан аван пулӗччӗ. Стереотиплă «Эс ман савни. Юратап сана» килӗштерсех каймастпăр. Классиксем мӗнле çырнине вуласа пăхсамăрччӗ. «Тарай» юррисене те итлесе пăхсамăрччӗ. Тӗслӗх нумай-çке.

— СССР вăхăтӗнче нумай композитор чăваш халăх пултарулăхӗпе усă курнă. Пирӗн тӗллев вара кăна хальхи вăхăтра тăвасси. Чăваш юрри-кӗвви Шупашкар шайӗнче кăна мар, тӗнче шайӗнче пулмалла. Эстонире «Тарая» пӗлеççӗ, паллаççӗ. Халӗ альбом пур. Концертсене хутшăнатпăр. Аудиторие асăнтăм ӗнтӗ. Тӗллев: интернетра – чăвашсем; live концертсем эстонсем, Эстонире пурăнакан тата ытти халăхсем валли.

— Эпӗ хамăн ачапа чăвашла калаçатăп, амăшӗ — вырăсла. Капла эпир калаçса татăлтăмăр. Ку система. Ача мӗнле чӗлхепе каланине ăнланать пулсан — аталанать. Пирӗн система вара ашшӗ — чăвашла, амăшӗ вырăсла калаçтарни. Пăтраштармастпăр. Ывăл çулталăк та виçӗ уйăхра кăна пулин те, ик чӗлхене те пит лайăх ăнланать, хăй пултарнă пек пуплет. Ача садне кайсан эстонла вӗренӗ, шкула кайсан акăлчанла. Сиенлӗ мар ку. Нумай-нумай хутăш çемье ачисене темиçе чӗлхепе калаçтарать. Нихăш чӗлхене те «кирлӗ мар» тесе каламаççӗ. Тарайсем — Андреа Патрон — çемйинче итальянла, вырăсла тата акăлчанла калаçаççӗ. Эйнар Муони çемйинче — эстонла тата вырăсла. Икӗчӗлхелӗх — тытăм, система. Пирӗн ачасем нумай чӗлхеллӗ. Нумай чӗлхелӗх пирки нумай çырнă, тӗпченӗ. Сирӗн, журналистсен, кун пирки çырмаллах. Шел, хальхи чăвашсем кун пирки пӗлмеççӗ. Кирек мӗнле тăван чӗлхе те — сиенлӗ тиев мар! Анне чӗлхипе калаçманни телейлӗрех тăваймасть.

«Сувар» хаçатран.

А.Айдаровăн харпăр архивӗнчи сăнӳкерчӗк.