Легендарлӑ хӗрарӑм

Пишпÿлек районӗнче ҫуралса ӳснӗ Антонина Ивановна Нухрат пирки ҫавӑн пек хӑюллӑ калама пулать. Мартăн 14-мӗшӗнче вӑл 125 ҫул тултарӗччӗ.
Ун ҫинчен эпӗ 50 ҫул каялла хам аттерен, Иван Васильевич Яковлевран, чӑваш чӗлхипе литература вӗрентекенӗнчен, Хушăлкари вӑтам шкулти музей ертӳҫинчен илтрӗм. Ҫав ҫулсенчех вӑл крайра ҫуралнӑ чӑваш халӑхӗн паллӑ представителӗсем ҫинчен сведенисем пухнӑ. Уйрӑммӑнах вӑл мана 1975 ҫулхи пуш уйӑхӗн 15-мӗшӗнче "Советская Чувашия" хаҫатра пичетленсе тухнӑ "Учебникри портрет" очерка вулама пачӗ. Эпӗ ун чухне БГУ истори факультечӗн студенчӗ пулнӑ. Паллах, А.И. Нухрат пурнӑҫ ҫулӗ мана хытах тӗлӗнтерчӗ: ак ҫак историллӗ этем! Вӑл В.И. Ленина курнӑ та илтнӗ, Н.К.Крупскаяпа, К. Цеткинпа юнашар ĕçленĕ! Ун чухне те, халӗ те шанатӑп эпӗ: А.И. Нухрат — легендарлӑ ҫын, ун пек ҫын районта чӑнах та ҫук!
Ҫавӑнтанпа эпӗ ҫав чаплӑ хӗрарӑмӑн пурнӑҫӗпе ӗҫӗ-хӗлӗ ҫинчен ытларах та ытларах материалсем шыратӑп. Паллах, вӑл пирӗн нумай нациллӗ ҫӗршывра хӗрарӑмсен юхӑмӗн тата аталанӑвӗн историйӗнче иксӗлми йӗр хӑварнӑ. Хальхи пек каласан, суфражисткӑсем, хӗрарӑмсен прависемпе ирӗклӗхӗшӗн общество пӗрлешӗвӗн активисчӗсем. Иртнӗ ӗмӗр пуҫламӑшӗнче юхăм ҫеҫ ҫуралнă.
Лидерсенчен пӗри пирӗн паллӑ ентеш Антонина Нухрат пулнӑ та ӗнтӗ. "Нухрат" — ҫамрӑк хӗрарӑм суйласа илнӗ псевдоним. Ҫак ята пӗлтерекен нумай верси пур. Вӗсенчен пӗри питӗ романтикӑллӑ, тен, ҫавӑнпа та çамрӑк гимназистка А.Матвеева (хӗр хушамачӗ) ăна илнӗ. Куҫарура кӗмӗлтен тунӑ "илемлетÿ, упрану" тенине пӗлтерет. Сакраллӑ псевдоним шухӑшӗ этемлӗхӗн илемлӗ пайĕн прависемпе ирӗклӗхне хӳтӗлес ӗҫе халалланӑ ҫыннӑн пӗтӗм пурнӑҫӗн пӗлтерӗшне тӳрре кӑларать. А.И. Нухрат йӗркеллӗ ҫын пулнă, ҫамрӑкранах вӑл тутар, пушкӑрт, удмурт, мари, чӑваш, вырӑс чӗлхисене пӗлнӗ. Чӗлхесене пӗлни ӑна ҫынсемпе малалла ӗҫлеме питӗ кирлӗ пулнă.
Ытарма ҫук хӗрарӑм пӗр чӗлхе тупма, хӑйӗн тӗрӗслӗхне ӗнентерме тата хӑйне хӑй тытма пӗлнĕ. Акӑ пирӗн умра наци костюмӗ тӑхӑннӑ 20 ҫулти Антонина Ивановнан сӑнӳкерчӗкӗ: сӑн-пичӗ мӗн тери илемлӗ, куҫӗсем ҫирӗппӗн пӑхаҫҫӗ, ҫакӑ вӑл ҫын ҫирӗп пулнине кӑтартса парать. Ун пеккисем ҫинчен: "сиккипе пынӑ ҫӗртех лашана та чарать!» теççĕ.
Ҫыннӑн чи лайӑх пахалӑхӗсене ачаранах ашшӗ-амӑшӗсем хываҫҫӗ. Унӑн ашшӗ, Иван Матвеев, пӗлӳ туртӑмне яланах хакланӑ. Хӑй вӗреннӗ, священник пулнӑ май ачасене чиркӳ ҫумӗнчи шкулта приход ҫыннисене вӗрентнӗ. Хӑйӗн хӗрне Антонина 1-мĕш класс пӗтернӗ хыҫҫӑн Пелепей уесĕнчи шкула вӗренме янӑ, унтан Стерлитамакри хӗрарӑмсен гимназине кӗме пулӑшнӑ. 1918 ҫулта Антонина ӑна ӑнӑҫлӑ пӗтернӗ те ялта учительница пулса ӗҫлеме пуҫланă. Ҫӗршывра революци пуҫланнă, ҫамрӑк хӗрарӑм улшӑнусем тума хастар хутшӑнать. Унӑн хӗрарӑмсене ирӗклӗ пулма, вӗренме, професси илме, иртнӗ пурнӑҫ тӗшмӗшӗсене хирӗҫ тӑма питӗ пулӑшас килет. Граждан вӑрҫин хаяр ҫулӗсенче А.Нухрат Хӗрлӗ çар валли апат-ҫимӗҫ, ӑшӑ тумтир пуҫтарма хутшӑнать. Выҫӑ 1921 ҫулта вӑл Атӑл тӑрӑхӗнче ҫамрӑк коммунистсен ушкӑнӗсемпе пӗрле пин-пин ачана вилӗмрен хӑтарать, вӗсене йӗркеленӗ ача ҫурчӗсене тата ҫӗршывӑн ытти лайӑх пурнăçлă регионӗсене ӑсатать. Мӗн чухлӗ хӗрарӑм шӑпи иртнĕ унӑн уҫӑ та ырӑ чӗри витӗр! Пурлӑх пулӑшӑвӗ кӑна мар, хӗрарӑмсен право хӳтӗлевӗ те. ВКП (б) центральнӑй комитечӗн хӗрарӑмсен уйрӑмӗнче ӗҫленӗ май Антонина Ивановна хӗрарӑмсене пусмӑрлама, йӗркеллӗ ӗҫпе кулленхи пурнăç валли условисем йӗркелеме чаракан законсене туса хатӗрлес тата йышӑнас ӗҫе хутшӑннӑ. Хӗрарӑмсен пӗрлешӗвӗсене хӗрарӑмсене пырса тивекен пӗлтерӗшлӗ ыйтусене татса пама пулӑшса, вӑл пур наци халӑхӗнче те пулнӑ. Хӑй ӗҫлӗ пулин те, вӑл статьясем ҫырма, хӗрарӑм юхӑмне халалланӑ брошюрӑсем кӑларма вӑхӑт тупнӑ.
Тивӗҫлӗ канӑва тухнӑ хыҫҫӑн вара ҫӗршыври хӗрарӑмсен юхӑмӗн историйӗпе асаилӳсен пуххисене кӑларас ӗҫе хутшӑннӑ. Ӑна пула 20 ытла сборник пичетленсе тухнӑ, ҫав шутра «Женщины в революции», «Участницы великого созидания», «Всегда с вами» ("Работница" журнал 50 ҫул тултарнӑ тӗле), «Женщины Башкирии» тата ытти те.
А.И. Нухрат публицистика ӗҫӗсемпе паллашнӑ хыҫҫӑн эпӗ крайра ҫуралнӑ обществӑпа политика ӗҫӗн чапне тата ытларах туйса илтӗм. Вӑл ҫӗршер ҫынсен пурнӑҫ историйӗсене астӑвать, вӗсемпе хутшӑнать, проблемӑн тупсӑмне хӑвӑрт тавҫӑрса илет, пуринчен ытла ӑна татса памалли ҫулсене сӗнет. Питӗ лайӑх асра тытни тата хӗрарӑм ӑслӑлӑхӗ ӑна кирек мӗнле лару-тӑруран та чыслӑ та тивӗҫлӗ тухма пулӑшнӑ. А.И. Нухрат пурнӑҫне тӗпчесе пӗлнӗ май манăн ӑна ҫывӑх пӗлекен ҫынпа тӗл пулма тӳр килчӗ. Вӑл Исаев Виталий Федотович, Чӑваш Республикин "Ялав" журнал фотокорреспонденчӗ. Вӑл А.Нухрат хӑйӗн пахалӑхӗсем ҫинчен, сӑпайлӑх, йӗркелӗх, пысӑк юратулӑх, тараватлӑх, пысӑк эрудици тата тӗрӗсмарлӑха кӑмӑлламанни ҫинчен каласа пачĕ. Мускавра пурӑннӑ чухне вӑл яланах кӗҫӗн тӑван ҫӗршывне асра тытнă, унӑн ҫыннисемпе, пулса иртекен событисемпе чӗррӗн интересленнӗ. В.Исаева пула эпӗ Нухрат адресне пӗлме, ăна ҫыру ҫырма пултартӑм. Хӑй ҫинчен ытларах ҫырма, хӑйӗн асаилӗвӗсене каласа пама ыйтрăм. Вӑл сасӑ пачӗ! Ҫавӑнтах хурав ячĕ, автобиографине хӑй аллипе ҫырнӑ сӑнӳкерчӗк ярса, хӑй мӗн курни-илтни ҫинчен каласа пачӗ. 1983 ҫулхи январӗн 22-мӗшӗнче пуҫласа янă пӗрремӗш ҫырура А.И. Нухрат ССР союзӗ пӗлтернӗренпе 60 ҫул тултарнӑ ятпа уявра пулма пултарайманшӑн кулянать, мӗншӗн тесен вӑл 1922 ҫулхи декабрӗн 30-мӗшӗнче Мускавра Советсен Пӗтӗм Союзри I Съезчӗн делегачӗ пулнӑ. Хӑй ҫукки ҫинчен кӳренсе пӗлтерет: инфарктпа инсульта тӳссе ирттернӗ хыҫҫӑн ура ҫине тӑма хĕн пулнă. Юбилей медалӗпе парнесене килӗнче панӑшӑн савӑнать. Ун ҫинчен 1982 ҫулта Чӑваш кӗнеке издательствинче кӑларнӑ "Вӗсем Тӑван çӗршывшӑн ҫапӑҫнӑ" сборникра статья ҫырни те кӑмӑллӑ хыпарпа паллашать.
Эпӗ унпа ҫав ҫулах ҫулла тӗл пулма ӗмӗтленеттӗм, анчах 1983 ҫулхи майра легендарлӑ хӗрарӑм вилсе кайрĕ.
Ӑна, чаплӑ ӗҫчен хӗрарӑма, общественницӑна, хӗрарӑм юхӑмӗн лидерне, ӗмӗр-ӗмӗрех асра тытса юлчӗҫ. Хӗрарӑмсен обществӑлла пӗрлешӗвӗсем, пирӗн кунсенче хӑйсен ӗҫне хастарлатакан, ҫак чаплӑ хӗрарӑмӑн пурнӑҫне хавхалантаракан темиҫе пин ҫын тӑрса юлнă. Тӑван çӗршыв ырлӑхӗшӗн А.И. Нухрат тӑванӗсемпе ҫывӑх ҫыннисем пурӑнаҫҫӗ, ӗҫлеҫҫӗ, ман шутпа, хӑйсен тӑван та юратнӑ ҫыннине халалланӑ ӗҫ паянхи Раҫҫейре малалла тӑсӑлнӑшӑн савӑнаççĕ.
Елена АНДРЕЕВА,
Пишпÿлек ялĕ.
Сӑнӳкерчӗкĕсем: Антонина Нухрат архивӗнчен.