Хамăр çĕршывран илемли те, хитри те ҫук

— çакӑн пек пӗр шухӑшлӑ пулчĕç "Пишпÿлек районӗнчи çичĕ тӗлӗнтермӗш" туризм объекчӗсем тӑрӑх ҫӳренӗ ветерансем.

Пурнӑҫри хӗвӗшӳре хӑш чухне пирӗн ҫӗршыври ҫутҫанталӑк мӗн тери уҫӑ та илемлӗ пулнине те асӑрхамастпӑр. Ытти вырӑнсенче илемлӗреххине шыратпӑр, тинӗс леш енчи палӑксемпе туризм бренчӗсемпе савӑнатпӑр. Юлашки вӑхӑтра тин эпир тӑван ҫӗршывпа республика историне кӗрсе чӑмнӑ пек пултӑмӑр. Ах, кӑнтӑр Урал кирек хӑш вӑхӑтра та тӗлӗнмелле илемлӗ! Вӑрмансемпе тусем, ҫеҫенхирсемпе тӳремлӗхсем, юханшывсемпе кӳлӗсем, хӑйне евӗрлӗ ӳсентӑрансемпе выльӑх-чӗрлӗх тӗнчи никама та сÿрĕк кăмăллă хăвармĕç. Этем алли тунӑ япаласем пушшех те! Пирӗн кашнин ӗмӗтленнӗ ӗмӗт пур. Экскурсире районти çичĕ тӗлӗнмелле вырăнсем ҫинчен ачасене каласа панӑ чухне çав вырӑнсенче пулса курас килетчӗ манӑн, анчах хам унта пулман. Акӑ ҫак кунсенче районти обществӑпа культура пурнӑҫӗн активисчӗсен ушкӑнӗ çулçÿреве кайса килнӗ чухне манӑн тахҫанхи ӗмӗт тулчӗ. Пишпÿлек районне "çăлкуç çĕршывĕ" тенине пурте пӗлеҫҫӗ. Ку ӑнсӑртран мар! Район территорийӗнче 100 ытла пӗчӗк тата пысӑк ҫӑлкуҫсем юхса выртаҫҫӗ. Вӗсенчен нумайӑшӗ вырӑнти влаҫ органӗсен уйрӑм хӳттинче тăраççĕ, вĕсене хӑтлӑлатаççĕ.

Шыв ҫутҫанталӑкӑн сиплӗ вӑйӗн ҫӑлкуҫӗ пулнӑ. Вӗсем хушшинче — Каминке ялӗ ҫывӑхӗнче ҫветтуй ҫӑлкуҫ. Кунта пурăнакан халӑхăн авалхи асаилӗвӗсем тӑрӑх, ҫак шыв ҫӑлкуҫӗ мӗнле пулса кайни ҫинчен калакан питӗ интереслӗ калани пур. Преданисем тӑрӑх, ҫӑлкуҫ ӑҫтине вырӑнти кӗтӳҫ пӗлнӗ, вӑл ҫуллахи шӑрӑх кун хушшинче ҫав тери ывӑннӑ, ҫавӑнпа та унӑн ҫав тери сивӗ шыв ӗҫес, вӑй пухас килнӗ. Ҫулҫӳревҫӗ ҫывӑхри сӑрт ҫине пӑхса илнӗ те ун ҫинче ҫутӑ курнă. Хӑраса ӳкнипе вӑл тӑрӑшсах кӗлтума тытӑннă. Вӑл хӑй ҫеҫ пӗлекен кӗлӗсене мӗн чухлӗ ытларах вуланă, ҫавӑн чухлӗ ҫутӑ ытларах та ытларах ҫуталнă. Вара вӑл ту ҫине хӑпарнӑ та ҫунакан ҫуртапа пысӑках мар ҫӑлкуҫ курнӑ, ҫӑлкуҫӗ ҫӗр айӗнчен чӗрӗлӗх нӳрӗ кӑларнӑн туйӑннӑ. Кӗтӳҫӗ ывӑҫ тупанӗ ҫине сивӗ шыв пухнă та, вӑйланса, сывалса, ывӑнни ҫинчен манса кайса, хӑйӗн ӳт-пӗвӗ нихҫанхинчен те ҫӑмӑлтарах пулнине туйса, ялсене тӗлӗнмелле ҫӑлкуҫ ҫинчен пӗлтерме чупнă.

Ҫавӑнтанпа вара "çветтуй ҫӑлкуҫ " ҫинчен хыпар сарӑлнӑ. Ҫынсем кунта пур ҫӗртен те шыв ӑсма килеҫҫӗ, ӗҫеҫҫӗ те хӑйсемпе пӗрле илсе каяҫҫӗ. Сӑмах май, шывӗ питӗ ҫемҫе, кӗмӗлпе тата кремнипе пуян, нумай упранать. Эпир, паллах, ҫветтуй шыва май килнӗ таран ытларах ӗҫмесĕр тӑма пултараймарӑмӑр.

Ҫӗнӗ Биктяш ялӗнче вырнаҫнӑ чаплӑ ҫӑлкуҫ та пире тӗлӗнтерчӗ. Хурӑн сӗткенӗ шӑрши кӗрекен тӑрӑ ҫӑлкуҫ шывӗ хӑватлӑ хӑва тымарӗсене пӗрлештерет, ҫирӗплетнӗ табличка тӑрӑх, ăна 300 ҫул! Ҫакна ӗненме йывӑр, анчах масштабсем туйăнаççĕ: 2,5 метр диаметрлӑ, 7-8 ҫын ҫавӑрса илме пултараҫҫӗ, тымарӗсем питӗ вӑйлӑ та ҫирӗп, ӑна нимӗнле вӑй та туртса илме пултараймасть. Ваттисем каланӑ тӑрӑх, хăвана вырӑнти Ханай 18-мĕш ӗмӗр пуҫламӑшӗнчех лартнӑ. Ханай — таврара паллӑ Хананновсен йӑхне пуçараканĕ. Ҫак йывӑҫ ҫумӑра илӗртет, ҫанталӑка та улӑштарать, теҫҫӗ ҫынсем. Ӗненес килет пулсан — ӗненӗр, ӗненес килмесен, ан ӗненӗр! Анчах хӑватлӑ хӑва — ҫутҫанталӑкӑн чӑн-чӑн тӗлӗнтермӗшӗ! Ту тӑрринче, сулхӑн ҫӑлкуҫ тапса тӑракан тата хӑватлӑ хӑва турачӗсене сарса пӑрахнӑ ту тӑрринче, паллӑ мар ӑсчаха, юмӑҫа, тӗллеве, воина — аулие пытарнӑ. Паян унӑн вилтӑпри ҫине таканланӑ илемлӗ конструкци лартнӑ, ҫӗрле вӑл ҫутӑсемпе йӑлтӑртатать. Ҫав ту тӑрринче мӗн тери илемлӗ сӑн курӑнать: таврара пурӑнакан уй-хирсемпе вӑрмансене курсан, сывлӑш пӳлӗнсе ларать. Мана Торатауран та чаплӑрах пек туйӑнчӗ. Хӑвӑра пачах телейлӗ ҫын пек туяс тетӗр-и? Тӑван ҫӗршывӑн ҫак илемлӗ вырӑнӗнче пулма васкӑр.

Районти туризм бренчӗ, паллах, Ситекпуç ялĕн территорийӗнче вырнаҫнӑ "Радужный" форель хуҫалӑхӗ чи илӗртӳллӗ те паллӑ. Вӑл районпа республика тулашӗнче те паллӑ. Фореле ӳстерес ӗҫе тивӗҫлӗ шая тăратнӑ, пурнӑҫа кӗртесси лайӑх пырать. Кунта ҫемьесемпе пулӑ тытма юратакансем килеҫҫӗ, пулӑ тытас ӗҫ пуҫланнӑранпа хаклӑ пулӑ ӳстермелли тӗрлӗ тапхӑра курса киленеҫҫӗ. Кӑмӑл тӑвакансем шыв территорийӗнче кимӗпе ишме пултараҫҫӗ. Селфи, паллах ӗнтӗ, сӗрекене тытнӑ пулӑпа. Ситекпуç ялӗ вӗҫӗнче кӳлӗ ҫине те

экскурси тума, пулӑ тытма, тавралӑха пӑхса савӑнма пулать. Ҫак ял ҫывӑхӗнче историпе культура памятникӗ — Оренбург трактӗнчи чул кӗпер пур, ӑна II Кĕтерне патша правлени вӑхӑтӗнче тунӑ тата вăл пирӗн кунчченех лайӑх сыхланса юлнӑ. Чи малтан архитектура решенийӗ, вырӑнти строительство материалӗпе тата "ӗмӗрхи" растворпа усӑ курни тӗлӗнтерет. Ун пек кӗперсене вуншар тунӑ пуль, анчах ҫак Кĕтерне кӗперӗ ҫеҫ сыхланса юлнӑ.

Эпир Питрав кунĕ, июлӗн 12-мӗшӗнче, православи ҫыннисем Петрпа Павел апостолсен ячӗпе уява паллӑ тунӑ чухне ҫул ҫӳрерĕмĕр. Ҫак кун халӑх ӗненӗвӗпе ҫутҫанталӑк пӗтӗмпех чечекленет тесе шутланӑ, ку — "ҫулла тӑрри"; уявра юрӑсем, ташӑсем, çырла кукӑлĕсем пӗҫермелле пулнӑ. Эпир çулçÿрев çÿренĕ май тата тепӗр пункта Ситекри "Асанне арчи" музее çитсе куртӑмӑр. Кунта районти "Питрав пуххи" праҫник иртетчĕ, унта тӗрлӗ халӑх пурӑнакан вырӑнсенчи чӑваш фольклор ансамблӗсене пирӗн районтан ҫеҫ мар, кӳршӗ районсенчен тата ҫӗршыври ытти регионсенчен те чӗннӗ. Праҫник ӑнӑҫлӑ пулчĕ, вара эпир ҫак чаплӑ уява курса тӑракансем пулса тӑтӑмӑр. Уйрӑмах таврапĕлÿ энтузиачӗсене — Иванпа Людмила Григорьевсен ҫемйине пула йӗркеленӗ музее кӗрсе тухнине палӑртас килет. Хальхи материал, интереслӗ тематика экспозицийӗсем, чӑн-чӑн экспонатсен йышӗ юлашки 200 ҫул хушшинче ял историйӗнче хаксӑр ҫӑлкуҫӗсем пулса тӑраҫҫӗ. Музее ачăрсемпе, мӑнукăрсемпе килсе курма сӗнетӗп. Чӑнах та, ӳкӗнместӗр!

Хамăр çулçÿреве райцентр таврашӗнче вырнаçнă Пишпÿлекри 2-мĕш вӑтам шкултан вӗренсе тухнă Игорь Николаев ячӗллĕ ҫӑлкуҫӗнче вĕçлерĕмĕр. Кунта эпир хамӑр кайса килни ҫинчен пӗр-пӗрне каласа патӑмӑр. Пурин те кӑмӑлӗ ҫӗкленчӗ. Эпир хамӑр районти паллӑ вырӑнсем, халӑх пурӑнакан вырӑнсен историйӗсем, пирӗн пархатарлӑ ҫӗршывра пурӑнакан халӑхсен йӑли-йӗркисем ҫинчен питӗ нумай пӗлтӗмӗр. Ту тӑррисене хӑпараҫҫӗ, сӑваплӑ ҫӑлкуҫсен сиплӗ шывӗсемпе ҫӑвӑнаҫҫӗ, чун-чӗрепе, ӳт-пӗвпе тӗрекленеҫҫӗ. Пурнӑҫа малалла тӑсма тата сывлӑха ҫирӗплетме мӗн лайӑхрах шухӑшласа кӑларма пулать? Тӑван ҫӗр тӑрӑх ҫӳрессинчен, таса сывлӑшпа сывлассинчен, телейпе сывлассинчен лайӑххи нимӗн те ҫук пулӗ!

Хамӑр ҫула йӗркелесе унта хутшӑнакансене пурне те чӗререн тав тӑватӑп.

Елена АНДРЕЕВА,

Пишпÿлек ялĕ.

Сӑнӳкерчӗкĕсем: Елена Андрееван архивĕнчен.